W dniu 5 października 2023r. podczas uroczystej gali zamknięcia Podkarpackiego Kongresu Pamięci Narodowej w Rzeszowie, Towarzystwo Miłośników Ziemi Lubaczowskiej, które jest wieloletnim partnerem organizowanego przez MBP w Lubaczowie konkursu „Wiem wszystko o mojej miejscowości”, otrzymało Nagrodę Honorową „Świadek Historii”. Z rąk prezesa IPN dr. Karola Nawrockiego oraz dyrektora IPN w Rzeszowie dr hab. Dariusza Iwaneczko medal odebrał Marek Małecki Przewodniczący Towarzystwa Miłośników Ziemi Lubaczowskiej.
W gali wzięli udział m.in. przedstawiciele władz samorządowych: marszałek województwa podkarpackiego Władysław Ortyl i wicewojewoda podkarpacki Radosław Wiatr, zastępcy prezesa IPN dr hab. Karol Polejowski i dr Mateusz Szpytma, osoby nagrodzone oraz ich najbliżsi. Towarzystwo Miłośników Ziemi Lubaczowskiej reprezentowali członkowie zarządu oraz wnioskodawcy. Na zakończenie uroczystości – ostatniego wydarzenia w ramach Podkarpackiego Kongresu Pamięci Narodowej – odbył się koncert „…w drodze” z cyklu „Artyści Andersa”. Artyści przybliżyli twórczość legendarnych kompozytorów i autorów tekstów.
„Świadek Historii” to honorowe wyróżnienie przyznawane raz w roku instytucjom, organizacjom i osobom szczególnie zasłużonym dla upamiętniania historii Narodu Polskiego oraz wspierającym pion edukacyjny Instytutu Pamięci Narodowej, w realizacji ustawowej działalności w obszarach edukacyjnym, naukowym i wydawniczym w poszczególnych regionach kraju. Nagroda jest przyznawana obywatelom polskim oraz osobom niebędącym obywatelami polskimi. Może być także przyznana pośmiertnie. Nagrodę przyznaje Kapituła, której przewodniczącym jest Prezes Instytutu Pamięci Narodowej. „Świadek Historii” uzupełnia ogólnopolską nagrodę IPN „Kustosz Pamięci Narodowej”.
Towarzystwo Miłośników Ziemi Lubaczowskiej powstało w 1965 r. z inicjatywy Juliana Kiczuły, kierownika Wydziału Kultury Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Lubaczowie oraz działaczy społecznych: Mariana Szabatowskiego, Stanisława Kosiorowskiego, Włodzimierza Czerneckiego, Ludwika Tabaczka. Misją Towarzystwa od lat jest prowadzenie badań dotyczących historii miasta i regionu, popularyzowanie dziejów regionu, jego walorów krajoznawczo-turystycznych, społeczna opieka nad zabytkami oraz uczestniczenie w życiu gospodarczym i kulturalnym miasta. Towarzystwo od samego początku zakłada prowadzenie badań naukowych dotyczących dziejów Lubaczowa i regionu, działalność wydawniczą, tj. Rocznika Lubaczowskiego oraz Jednodniówki. Prowadzi prace badawcze i gromadzi materiały dotyczące regionu. Najważniejszym zadaniem Towarzystwa Miłośników Ziemi Lubaczowskiej ujętym w statucie to realizowanie długofalowego programu pod nazwą „Ośrodek kultury Kresów w Lubaczowie” wspólnie z Urzędem Miejskim, Zarządem Oddziału PTTK, Muzeum w Lubaczowie. Największym osiągnięciem Towarzystwa na przestrzeni lat było założenie placówki muzealnej, której pomysłodawcą i założycielem był Włodzimierz Czernecki.
W 1967 r. przy wsparciu TMZL i PTTK powstało Muzeum Regionalne PTTK, którego społecznym kierownikiem został Zygmunt Kubrak, ówczesny nauczyciel Liceum Ogólnokształcącego w Lubaczowie, późniejszy Dyrektor Muzeum Kresów w Lubaczowie. W tamtym czasie Zarząd Towarzystwa w ramach własnych środków zakupił do Muzeum wiele cennych obiektów muzealnych, m.in. w 1993 r. cenną kolekcję zdjęć Lubaczowa i okolic (łącznie 579 zdjęć i 75 negatywów), w 1998 r. przekazał do Muzeum cztery obrazy pozyskane od artysty Krzysztofa Krzycha. Do Muzeum trafiły także zbiory Ludwika i Jerzego Tabaczków oraz Zofii i Mariana Szabatowskich, członków Towarzystwa. Ponadto Towarzystwo gromadzi wiele materiałów, posiada nagrania, prowadzi pogadanki historyczne działaczy Towarzystwa, filmy z ważnych wydarzeń regionu oraz szereg zdjęć. Gromadzi legendy, opowiadania, pieśni ludowe, spisuje zwyczaje i obyczaje ludowe. Ważnymi elementami działalności Towarzystwa jest także organizacja sesji popularno- naukowych, wydawanie Rocznika Lubaczowskiego (pierwsze wydanie w 1967 r. nakładem 300 egz.), którego zadaniem jest omawianie i popularyzacja dziejów miasta i regionu. Zarząd Towarzystwa i Urząd Miejski w Lubaczowie od 1994 r. są współwydawcami czasopisma kulturalnego pt. „Lubaczów. Jednodniówka”. Towarzystwo zainicjowało także „Dni Lubaczowa”, które na stałe zapisały się w kalendarzu wydarzeń kulturalnych organizowanych w mieście.
Rozkwit Towarzystwa nasilił się po transformacji ustrojowej państwa. W latach 1990-1998 wydano kolejnych pięć tomów „Rocznika Lubaczowskiego” (t. IV-VII). Podejmowano w nich wiele interesujących tematów w tym odległą przeszłość miasta oraz tematy, które do tej pory ze względów politycznych były traktowane marginesowo lub wręcz przemilczane. Działalnością badawczą w tamtym okresie zajmowali się m.in. Stanisław Franciszek Gajerski, Zygmunt Kubrak, Adam Łazar, Roman Ogryzło, Stanisław Piotr Makara, Janusz Mazur, Zenon Swatek i inni. W dorobku Towarzystwa znaleźć można oprócz sesji, także współorganizację wystaw czy konkursów historycznych, w tym najstarszego „Wiem wszystko o mojej miejscowości” (25 edycja w 2022 r.), którego głównym organizatorem jest Miejska Biblioteka Publiczna im. Władysława Broniewskiego w Lubaczowie.
Od wielu lat Towarzystwo zabiega także o uznanie ludzi zasłużonych dla miasta i regionu, opiniuje wnioski dotyczące nadania nazw ulic w mieście. Towarzystwo prowadzi także różne formy działalności dotyczące popularyzacji i ochrony zabytków budownictwa i architektury. W 1998r. Zarząd Towarzystwa podpisał i realizował umowę z Ośrodkiem Dokumentacji zabytków w Warszawie na opracowanie kart ewidencyjnych zabytków architektury i budownictwa z terenu województwa przemyskiego, w tym 11 zabytków z Lubaczowa, m.in. zespół cerkiewny, sąd, ratusz, szkoła, kamienice w Rynku, przy ul. Kościuszki i ul. Mickiewicza. W 2002r. Komisja Ochrony Zabytków TMZL podjęła także inicjatywę rekonstrukcji cmentarza wojennego z I wojny światowej. 17 września 2022r. Zarząd Towarzystwa zwrócił się do Burmistrza Miasta Lubaczowa z wnioskiem o wpisanie cmentarza na Żelichówce do rejestru, wyznaczenie granic, podjęcie prac porządkowych i ogrodzenie w celu zabezpieczenia przed dewastacją. Staraniem Towarzystwa 3 listopada 2002r. odbyła się uroczystość poświęcenia cmentarza.
Od ponad 20. lat Towarzystwo Miłośników Ziemi Lubaczowskiej organizuje w dniu 1 listopada kwesty na rzecz ratowania zabytkowych nagrobków znajdujących się na starym cmentarzu komunalnym. Znaczącym osiągnięciem Stowarzyszenia jest ochrona zabytków znajdujących się na terenie lubaczowskiej nekropolii. W latach 1998-2006 przeprowadzono renowację 36 zabytkowych nagrobków, następnie kolejne. W sumie ok. 50 obiektów nagrobnych zasłużonych dla miasta mieszkańców Lubaczowa (sędziowie, adwokaci, lekarze, urzędnicy), w tym m.in. kilkanaście krzyży i rzeźby nagrobnej dłuta mistrzów z bruśnieńskiego ośrodka kamieniarstwa. Na obrzeżach cmentarza w latach 2007- 2008 z inicjatywy Towarzystwa powstało lapidarium zabytkowych krzyży nagrobnych.
Nie zapomniano o bohaterach walk niepodległościowych. W 2004 r. odnowiono nagrobek Antoniego Załuskiego, weterana powstania styczniowego, w 2013 r. poddano renowacji pomnik nagrobny Bogdana Jastrzębiec Mańkowskiego poległego w powstaniu. W 2016 r. staraniem Towarzystwa odnowiono i przebudowano pomnik nagrobny Obrońców Lubaczowa, żołnierzy z ochotniczej kompanii WP ówczesnego porucznika Stanisława Dąbka, poległych w grudniu 1918 r. w obronie niepodległości. Zarząd Towarzystwa był jednym z inicjatorów budowy pomnika tego obrońcy Lubaczowa i bohaterskiego dowódcy Lądowej Obrony Wybrzeża we wrześniu 1939 r., partycypował również w kosztach jego budowy. Uroczyste odsłonięcie pomnika odbyło się 6 grudnia 2022 r.
W działalności Towarzystwa wiele miejsca zajmowała kwestia zbrodni katyńskiej. Zarząd organizował spotkania z historykami, wystawy i sesje popularnonaukowe. W 2006 r. na sesji popularnonaukowej wystąpił z referatem Stefan Melak, przewodniczący Komitetu Katyńskiego w Warszawie (zginął w katastrofie samolotu pod Smoleńskiem). Jego wystąpienie w rozszerzonej wersji zostało opublikowane w „Roczniku Lubaczowskim” (S. Melak „Katyń: wyrok śmierci na Polskę”, Rocznik Lubaczowski, T.XIII-XIV, 2008). W 2007 r. Zarząd Towarzystwa włączył się do podjętej przez Narodowe Centrum Kultury w Warszawie społeczno-edukacyjnej kampanii „Pamiętamy Katyń 1940”. W Starym Dzikowie w tamtejszej zabytkowej cerkwi, gdzie reżyser Andrzej Wajda realizował zdjęcia do filmu „Katyń”, odbyły się cyklicznie trzy spotkania, m. in. Seminarium z udziałem generała Alfreda Wojciechowskiego z Warszawy, który w 1995r. uczestniczył w pracach ekshumacyjnych w Miednoje – po Katyniu i Charkowie, trzecim miejscu zagłady polskich oficerów.
Relacja gen. Wojciechowskiego z jego misji katyńskiej została opublikowana w „Roczniku Lubaczowskim” (T. XIII-XIV, 2008 r.). W 2007 r. Zarząd Towarzystwa objął patronat nad budową i odsłonięciem pomnika ofiar holokaustu na „Plebańskim Polu” pod Dachnowem (gmina Lubaczów), gdzie hitlerowscy ludobójcy dokonali zagłady ponad tysiąca Żydów z lubaczowskiego Getta. Uroczystość odsłonięcia obelisku odbyła się 27 maja 2008r. Na uroczystość przybyli goście specjalni: Edgar Gluck Naczelny Rabin Galicji z Nowego Jorku, Michael Schudrich – Naczelny Rabin Polski, Tadeusz Jakubowicz- Przewodniczący Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Krakowie (z delegacją Żydów krakowskich, biskup Wacław Depo – ordynariusz Diecezji Zamojsko- Lubaczowskiej, ks. dziekan Jan Tarapacki – przedstawiciel arcybiskupa obrządku grekokatolickiego Jana Martyniaka, przedstawiciele władz państwowych, władze samorządowe, przedstawiciele korpusu dyplomatycznego, reprezentanci instytucji i organizacji społecznych, kombatanci, młodzież szkolna. Gości przywitał ówczesny Przewodniczący Zarządu Towarzystwa Miłośników Ziemi Lubaczowskiej – dr Zygmunt Kubrak (Przewodniczący Zarządu TMZL od 1985 r.). Po złożeniu wieńców m.in. od Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Lecha Kaczyńskiego, duchowni odmówili modlitwę ekumeniczną. Działalność Towarzystwa Miłośników Ziemi Lubaczowskiej ma dla lokalnego środowiska nie tylko znaczenie, wychowawcze, kształcące, wzbogacające jej substancję zabytkową, ale przede wszystkim wniosła wiele wartości do ogólnonarodowego dorobku polskiej kultury i wiedzy historycznej.
Relacja z wręczenia nagród na stronie IPN
