W dniu wczorajszym w Instytucie Teologiczno-Pastoralnym im. św. Sebastiana Pelczara w Rzeszowie odbyła się uroczysta gala XIII edycji nagrody honorowej IPN Świadek Historii. Wyróżnienie to jest przyznawane raz w roku instytucjom, organizacjom i osobom szczególnie zasłużonym dla upamiętniania historii Narodu Polskiego oraz wspierającym pion edukacyjny Instytutu Pamięci Narodowej w realizacji ustawowej działalności w obszarach edukacyjnym, naukowym i wydawniczym w poszczególnych regionach kraju.
Fot. Marcin Bukała (IPN)
Nagroda jest przyznawana obywatelom polskim oraz osobom niebędącym obywatelami polskimi. Może być także przyznana pośmiertnie. Nagrodę przyznaje Kapituła, której przewodniczącym jest Prezes Instytutu Pamięci Narodowej. „Świadek Historii” uzupełnia ogólnopolską nagrodę IPN „Kustosz Pamięci Narodowej”.
W tym roku w zacnym gronie laureatów znalazło się Muzeum Kresów w Lubaczowie.
Początki lubaczowskiego muzeum sięgają końca lat 50. XX w. kiedy to utworzone zostało na bazie zbiorów gromadzonych przez Włodzimierza Czerneckiego, społecznika i pedagoga, dyrektora Liceum Ogólnokształcącego w Lubaczowie. Kolekcja wyeksponowana w szkolnych salach była zalążkiem muzeum, które oficjalnie zostało powołane w 1958 r. W 1961r. zbiory zostały wyeksponowane w budynku przy ul. Mickiewicza w Lubaczowie przekazanego na te cele przez władze miasta. Z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Ziemi Lubaczowskiej w 1967 r. muzeum przekazano pod zarząd Oddziału Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego, a kustoszem powołanego w ten sposób Muzeum Regionalnego PTTK w Lubaczowie został Zygmunt Kubrak, nauczyciel historii lubaczowskiego liceum, badacz dziejów ziemi lubaczowskiej. W 1972 r. Zygmunt Kubrak objął funkcję kierownika muzeum. W latach 80. XX w. muzeum otrzymało nową siedzibę w zaadaptowanym budynku spichlerza z początku XIX w., którą uroczyście, po długim remoncie otwarto w 1987 r. Od tego czasu lubaczowskie muzeum zaczęło funkcjonować w oparciu o obsadę merytoryczną w zakresie archeologii, historii, historii sztuki, etnografii, konserwacji dzieł sztuki i oświaty.
W latach 1994–1998 ówczesny dyrektor rozszerzył profil działalności muzeum, doprowadzając do objęcia w posiadanie zabytkowego Zespołu Zamkowo-Parkowego w Lubaczowie. Przystąpiono do prac nad rewitalizacją dawnego parku krajobrazowego i remontu budynku podworskiego. Powstała także idea utworzenia ekspozycji skansenowskiej pod nazwą Park Historyczno-Etnograficzny „Przygródek – Wspólnota kultur”. Przez pierwsze lata swego istnienia muzeum stale powiększało swoje zbiory głównie poprzez darowizny, w mniejszym stopniu zakupy muzealiów. Dużego znaczenia nabrała kolekcja rysunku współczesnego, na bazie której ówczesny kustosz działu artystycznego Stanisław Piotr Makara, zainicjował cykliczny konkurs „Triennale Polskiego Rysunku Współczesnego”. W 2004 r. lubaczowskiemu muzeum nadano nową nazwę, tj. Muzeum Kresów w Lubaczowie w nawiązaniu do wieloletniej działalności na rzecz zachowania i popularyzacji kresowego dziedzictwa kulturowego. Od tego czasu muzeum podjęło wzmożoną działalność w zakresie ochrony i promocji kultury Kresów dawnej Rzeczypospolitej.
Był to wysiłek zarówno dyrekcji, jak też całego zespołu na rzecz wzbogacania zbiorów, jak też intensywna działalność naukowo-badawcza, wystawiennicza, edukacyjna oraz przede wszystkim szeroko zakrojone prace inwestycyjne i konserwatorskie. W 2010 r. został przejęty Zespół Cerkiewny w Radrużu, a w 2013 r. Zespół Cerkiewny w Nowym Bruśnie. Podjęto gruntowne prace konserwatorskie, co zaowocowało wpisaniem zespołu cerkiewnego w Radrużu na listę światowego dziedzictwa UNESCO (2013 r.), dzięki czemu awansowała do grona najcenniejszych budowli w skali globalnej. Kilka lat później zespół cerkiewny został doceniony przez Prezydenta RP poprzez wpis na listę Pomników Historii (2017 r.).
Od 1999 r. lubaczowskie muzeum jest samorządową instytucją kultury Powiatu Lubaczowskiego, a od 2023 r. placówką współprowadzoną przez Powiat Lubaczowski i Województwo Podkarpackie. Początkowo kolekcja muzeum miała charakter regionalny, w miarę rozwoju placówki przybywało zbiorów związanych z szeroko pojętym dziedzictwem kultury Kresów. Do najcenniejszych kolekcji należą elementy uzbrojenia, wyposażenia i umundurowania żołnierza Wojska Polskiego z różnych frontów II wojny światowej, dokumenty archiwalne i fotografie dokumentujące życie na Kresach. Także kolekcja etnograficzna opiera się o muzealia związane z kresową kulturą ludową (jaworowskie skrzynie wianne, drzeworyty płazowskie, huculiana, ceramika potylicka). Muzeum posiada bogaty zbiór tkanin liturgicznych z terenu archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego. Wielką wartość posiada także kolekcja sztuki cerkiewnej, głównie ikon, a także zbiór judaików. Wiodącą kolekcją są zbiory współczesnego rysunku artystycznego, które posiadają charakter ogólnopolski.
Zbiory Muzeum Kresów ukazują bogactwo historii i kultury ziemi lubaczowskiej należącej do dziedzictwa Kresów dawnej Rzeczypospolitej. Udostępnione są w budynku głównym na czterech wystawach stałych: „Dzieje miasta i regionu”, „Kultura materialna wsi lubaczowskiej”, „Dziedzictwo Kresów” oraz „Portret reprezentacyjny i epitafijny”. Wystawa ukazuje dzieje miasta i powiatu od czasów prehistorycznych po współczesność. Końcowym jej elementem są pamiątki po największym wydarzeniu w dziejach ziemi lubaczowskiej – wizycie papieża Jana Pawła II (2–3 czerwca 1991 r.). Ekspozycja etnograficzna przedstawia podstawowe dziedziny życia i gospodarowania ludności wiejskiej na przełomie XIX i XX wieku. Wystawa „Dziedzictwo Kresów” nawiązuje do dziedzictwa kulturowego trzech grup religijnych: katolików obrządku rzymskiego i greckiego oraz Żydów. „Portret reprezentacyjny i epitafijny” prezentuje wizerunku tak znamienitych postaci jak m.in. Marek Matczyński, wojewody ruskiego i starosty bełzkiego, Józefa Stanisława Potockiego, hetmana wielkiego koronnego i kasztelana krakowskiego, czy Jerzego Ossolińskiego, kanclerza wielkiego koronnego i starosty lubaczowskiego.
Na przestrzeni lat Muzeum Kresów zorganizowało wiele wystaw czasowych. Wystawy historyczne dotyczyły od najstarszych dziejów powiatu, po całościowe ujęcie dziejów Lubaczowa z okazji 800. rocznicy pierwszej wzmianki pisanej (2014 r.). Wiele uwagi poświęcono rocznicom walk niepodległościowych czy wydarzeniom II wojny światowej, które miały wpływ na współczesny kształt powiatu lubaczowskiego. Wśród ekspozycji nie zabrakło tematyki związanej z funkcjonowaniem w Lubaczowie struktur dawnej archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego czy ważnych postaci Kościoła powszechnego i polskiego związanych z ziemią lubaczowską: ks. kardynała Władysława Rubina, św. Brata Alberta, ks. Józefa Kłosa. W kontekście dziedzictwa kulturowego regionu oraz dwóch zespołów cerkiewnych, które są częścią Muzeum, prezentowano sztukę Kościoła Wschodniego.
Wystawy z zakresu sztuki obejmowały prezentacje dorobku kulturowego powiatu lubaczowskiego jako integralnej części „Dziedzictwa Kresów”. Ekspozycje obejmowały m.in. tematykę przedstawień maryjnych, architekturę i rzemiosło artystyczne, wyroby z Huty Kryształowej. Mieszkańcy Lubaczowa mieli także okazję podziwiać dzieła najwybitniejszych malarzy, m.in. O. Boznańskiej, J. Malczewskiego, W. Kossaka, J. Cybisa czy St. Dębickiego, urodzonego w Lubaczowie wybitnego malarza polskiego. Działalności wystawienniczej zawsze towarzyszą działania edukacyjne: lekcje muzealne, warsztaty, prezentacje multimedialne, wykłady, spotkania, wydarzenia plenerowe oraz konkursy dla dzieci i młodzieży („Moja Mała Ojczyzna”, „Dziedzictwo. Dzieje powiatu lubaczowskiego”).
Ważnym profilem aktywności muzeum jest działalność naukowo-badawcza. Badania prowadzone są w archiwach państwowych, samorządowych i parafialnych oraz podczas wyjazdów terenowych. Szczególnie zajmowano się osadnictwem pradziejowym i wczesnośredniowiecznym, dziejami Lubaczowa i powiatu w okresie walk o niepodległość, w czasie II wojny światowej. Interesowano się działalnością stowarzyszeń i organizacji, jak Ochotnicza Straż Pożarna, Związek Harcerstwa Polskiego, a także NSZZ „Solidarność”. Opracowano także biogramy wybitnych mieszkańców powiatu lubaczowskiego, w tym gen. Stanisława Dąbka, gen. Józefa Kustronia, Aleksandra Sas-Bandrowskiego. Wiele wysiłku włożono w zebranie informacji na temat istniejących na terenie powiatu lubaczowskiego miejsc pamięci narodowej, upamiętnień rocznic odzyskania niepodległości, a także informacji o osadach, które przestały istnieć po II wojnie światowej. W badaniach stale obecna jest tematyka sztuki i kultury Kresów, szczególnie w jej sakralnym obliczu.
Zajmowano się także problematyką ginących zwodów (bednarstwo, kowalstwo, tkactwo, ciesielstwo, garncarstwo, kamieniarstwo), twórczością lokalnych artystów ludowych, lokalnym budownictwem drewnianym i drewnianą architekturą sakralną czy kamieniarstwem bruśnieńskim, które stanowi integralną część kresowego krajobrazu kulturowego. Plonem pracy muzealników są nie tylko teksty dotyczące dziejów oraz dawnej i współczesnej kultury ziemi lubaczowskiej, ale przede wszystkim wydawnictwa własne muzeum, m.in. cztery albumy z serii „Dziedzictwo Kresów”, pięć tomów materiałów z serii „Biblioteka Muzeum Kresów w Lubaczowie”, w tym przewodnik po muzeum czy przewodnik po miejscach pamięci narodowej na terenie powiatu lubaczowskiego. Muzeum Kresów w Lubaczowie jest także organizatorem sesji popularno-naukowych, w których udział biorą wybitni badacze i zaproszeni goście z kraju i zza granicy, w tym także pracownicy IPN w Rzeszowie.
Muzeum Kresów w Lubaczowie współpracuje z samorządami, instytucjami kultury oraz organizacjami pozarządowymi z terenu powiatu lubaczowskiego. Z Miejską Biblioteką Publiczną w Lubaczowie jest współorganizatorem konkursu „Wiem wszystko o mojej miejscowości” (od 27 lat) oraz obchodów Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Współpracuje z Gminą Lubaczów przy organizacji Festiwalu Dziedzictwa Kresów, z samorządem Województwa Podkarpackiego przy organizacji festiwalu „Kraina Roztocze. Weź drugi oddech”. Muzeum Kresów wspiera statutową działalność organizacji pozarządowych, tj. Towarzystwa Miłośników Ziemi Lubaczowskiej oraz Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich o. Lubaczów. Włącza się w międzynarodowe akcje, m.in. Europejskie Dni Archeologii, Europejskie Dni Dziedzictwa czy Międzynarodowy Dzień Muzeów. Jest organizatorem i pomysłodawcą cyklu spotkań „Rozmowy na Pograniczu”.
Po wręczeniu medali „Świadek Historii” odbyło się przedstawienie oparte na motywach poezji Krzysztofa Kamila Baczyńskiego „A ponad ziemią z kulami latały brylanty. Rzecz o Krzysztofie Kamilu Baczyńskim” w wykonaniu Adrianny Kieś i Przemysława Tejkowskiego.
Fot. Archiwum MBP w Lubaczowie
Fot. Marcin Bukała (IPN)
